Hoorde en zag de uitvoering door het Ruysdael Kwartet van een minikwartet, getiteld "Stardust", recent gecomponeerd door Jacob ter Veldhuis en moest weer denken aan het gesprek dat ik in 1999 met Ter Veldhuis bij hem thuis in Doorn had en waarvan ik het verslag in De Gids publiceerde:
https://www.dbnl.org/tekst/_gid001199901_01/_gid001199901_01_0034.php
 |
| (BRON) |
Waar
is Menno Wigmans Benn gebleven? Een vraag die ik me van tijd tot tijd nog stel.
Zo ook weer na via via te hebben mogen vernemen hoe Wigman mij ‘steevast’
noemde. Zie bijvoorbeeld HIER. De boekuitgave waarin daar kennelijk over wordt bericht ken ik
niet, ik kan dus vooralsnog niet beoordelen of er een of andere intrinsieke noodzaak
voor zo’n melding was of is. En ‘steevast’, staat dat zo in dat boek? En is dat
dan vaak of altijd en nooit anders?
De eerste keer dat ik contact had met Menno Wigman was op zaterdag 24 januari 2015. Ik had om 10.45 uur een e-mail gestuurd aan de ‘Geachte Menno Wigman’. Al om 14.08 uur ontving ik er een allerminst summier antwoord op. In dat antwoord werd ik niet aangesproken als ‘Werkbeurskens’, maar met ‘Waarde Huub Beurskens’, aan wie hij onder meer liet weten dat hij met het werk van Benn ‘kennismaakte door jouw Bruggen slaan’. En het schrijven werd besloten met: ‘[…] zie ik ernaar uit om met een groot Benn-kenner samen te werken. Alle goeds […].’
Ik vermeld dit beslist niet om
dik te doen, maar om me erbij af te vragen of Menno Wigman die zaterdagavond in
café De Pels tegen deze of gene zal hebben gezegd dat hij persoonlijk benaderd
was door Werkbeurskens. Als een soort poëzieredacteur van uitgeverij Koppernik
had Huub Beurskens hem namelijk gevraagd of hij ervoor voelde om voor die
uitgeverij de bundel Morgue, en
misschien nog wat andere poëzie erbij, van Gottfried Benn te vertalen. ‘[…] wie
weet kan ik je over een maand of twee mijn vertaling voorleggen,’ had hij
geantwoord.
‘Lang geleden,’ aldus Wigman in een vraaggesprek
voor Trouw (juni 2009), ‘maakte ik een vertaling van Morgue en stuurde die samen met zo’n vijftien latere gedichten op
naar zeven uitgeverijen. Met de precisie van een boemerang kwam alles weer
terug. Mokkend en wrokkend dacht ik dat deze poëzie te agressief voor ze was,
dat ze dit bijna handenklappende nihilisme gewoon niet aandurfden. Onzin, denk
ik nu. Gevaarlijke poëzie, werkelijk ontregelende poëzie bestaat niet.’
Zo’n zeven jaar daarna zegt hij in Meander: ‘Dit najaar [2016 - HB] verschijnt die vertaling eindelijk, eindelijk, bij uitgeverij Koppernik.’
Na ons eerste mailcontact volgden
enkele pogingen om tot een lijfelijke ontmoeting te komen tussen hem,
Kopperniks Bart Kraamer en mij. Helaas volgde er ziekenhuisopname van hem. Maar
eind maart 2015 spraken we elkaar in de Jordaan, ten huize van Bart Kraamer.
Ook in de volgende maanden vormden
fysieke problemen een rem op het project. Zo maakte hij in juli melding van ‘een
behoorlijk slechte doktersuitslag’ waardoor hij zich ‘nogal uit het veld
geslagen’ voelde, maar: ‘ik beloof je dat […].’
Kort daarop las ik ergens een fraai
nieuw gedicht van hem. Ik had wel een kleine suggestie, iets over de schikking
van enkele woorden op het eind. En ik meende hem die suggestie te mogen voorleggen,
uiteraard geheel vrijblijvend. Zelf heb ik suggesties van welgezinden altijd op
prijs gesteld. Ik schrok enigszins van zijn reactie. Hij liet me weten het niet
gewend te zijn ‘dat iemand zo concreet een wijziging voorstelt, schrok er zelfs
even van’ – ‘maar ja,’ voegde hij eraan toe, hij had ‘nog nooit een dichtende
redacteur gehad’. Mogelijk paste mijn voorstel ook niet in de portee van zijn
gedicht. Enfin.
Intussen leek het Morgue-project te kunnen vorderen. Tot half september. Toen kreeg
ik een vrij uitvoerige mail over persoonlijke omstandigheden en noodzakelijke
prioriteiten, maar met daarin onder meer ‘vanaf januari ga ik aan de slag’ en
‘de afspraak staat’.
Vervolgens, een week later, een mail over de
financiële noodzaak om voor de vertaling een werkbeurs aan te vragen – ‘Huub,
hier Menno’ – en de vraag of ik ‘ook een blik op [zijn] aanvraag [wil] werpen.’
( Haha, zou dáár soms ‘Werkbeurskens’ vandaan zijn gekomen…?)
Half februari 2016 polste ik weer eens
voorzichtig, al moet ik toegeven dat ik wat ongeduldig begon te worden, want over hoeveel gedichten ging nu het helemaal? Nog geen tien. Ook
vanuit Koppernik werd er bij Menno geïnformeerd.
Inmiddels had ik Menno’s bundel Slordig met geluk voor De Reactor besproken.
Begin maart 2016 leek de Morgue-vertaling in een versnelling te
komen. Menno stuurde me al zijn vertalingen.
Nadat ik een aantal vragen had gesteld,
suggesties had gedaan en ook enkele vertaalfouten had gemarkeerd, klonk hij in
een e-mail ietwat aangeslagen, maar beloofde hij over een tijdje weer van zich
te laten horen.
Dat kwam er echter niet van en het bleek
er ook niet meer van te komen.
Had ik hem volstrekt ongewild afgeschrikt
met mijn vragen en suggesties? Ik kon, kan en wil me dat niet voorstellen,
omdat ik het me andersom ook niet zou kunnen voorstellen. En hij was sociaal toch
geen watje? Waren het zijn fysieke problemen en alles wat daarmee samenhing,
die de zaak (en niet alleen die) blokkeerden? Vast, denk ik, al kende ik hem
nauwelijks.
Hoe dan ook blijf ik het oprecht
spijtig vinden dat Menno Wigmans Bennvertaling er niet is gekomen.
Koppernik had intussen de
vertaalrechten voor een beperkte periode verworven. Sowieso zou het jammer zijn
de Nederlandse uitgave van Morgue te
laten lopen. Dus besloten we, niet zonder dat Bart Kraamer er met Menno
mondeling contact over had gehad, dat ik maar de vertaling en toelichting erbij
op me zou nemen. Geen strafwerk, maar toch…
En of het niet spijtiger kon: kort na het verschijnen van Morgue en andere gedichten overleed Menno Wigman. Hoe graag had ik het allemaal anders gezien,
want hoe ook alweer had ik mijn eerste, hoopvolle mail aan hem afgesloten?
‘Ik zou het geweldig vinden.’
Arjan Peters tikte me terecht op de vingers middels een digitaal knipsel.
Hier schreef ik dat ik nooit een werkbeurs had aangevraagd. Dat klopt dus niet, want ik blijk het in 1984 voor een essaybundel wel te hebben gedaan. Was ik, bijna veertig jaar later, finaal vergeten.* Anders had ik dat juist wel vermeld. Want daar is het dan ook bij gebleven, waardoor ik het merkwaardig blijf vinden dat Menno Wigman, die destijds een jaar of achttien was, me blijkbaar, dat wil zeggen, volgens Rob Schouten, als ‘Werkbeurskens’ betitelde, 'steevast'nog wel. Wigmans eigen werk werd vanaf 2001 met werkbeurzen ondersteund.
‘Hij
heeft een goed hart, het moest alleen gekookt op zijn rug hangen,’ sprak iemand
over een ander. Ik was die uitdrukking niet eerder tegengekomen. Schijnt van
wijlen dichter Jules Deelder afkomstig te zijn: ‘Amsterdammers zijn aardige
mensen. Ze hebben een goed hart – het moest alleen gekookt op hun rug hangen.
En dan liefst zo laag dat de honden erbij kunnen.’ Mogelijk dat die
Rotterdammer het weer van iemand anders had. Hoe dan ook: wat een gruwelijke uitspraak,
want wat een naar, lijfschennend beeld! O, het is vast metaforisch bedoeld.
Maar met die wetenschap lost in mijn verbeelding het beeld in al zijn akelige visuele
concreetheid niet op, integendeel. Iemand die zo’n uitspraak over een ander doet
kan zelf geen goed hart hebben, ook al klopt het waar het hoort te blijven kloppen.
*
Steeds
weer terugkerende aanname: dat men van literatuur lezen een beter mens wordt, want inlevingsvermogen in en daarmee
begrip en tolerantie voor andersdoenden en andersdenkenden verwerft, enzovoort.
Ik ken er die veel literatuur lezen en medemensen nog veel beter weten te sarren.
*
Het proces van Kafka
of Nabokovs Uitnodiging voor een
onthoofding kan men lezen om met groeiend mededogen aan te moeten zien hoe
een individu kapotgemaakt wordt en dat verschrikkelijk abject te vinden, maar
men kan het ook lezen om te leren hoe je iemand het langst kunt slopen.
*
Ik
weet niet meer zo gauw waar ik er ooit bij hem over las, maar de beelden van de
gebeurtenis staan in mijn geheugen alsof ik er zelf getuige van was. Franz
Kafka die op een parkbank zit wanneer er schoolmeisjes langslopen. Een
innemende jonge schoonheid zegt in het voorbijgaan iets tegen hem en hij
glimlacht gevleid voordat hij, een tel later, hoort wat ze eigenlijk zei: ‘Jude.’
*
Wat
ik weleens wil vergeten: dat ik voor sommigen net zo’n grote sukkel ben als de
grootste sukkel dat voor mij is.
*
Dit
viel aan P te prijzen, vond B: hij verachtte B al vele jaren publiekelijk, maar
je wist tenminste wat je aan hem had, in tegenstelling tot aan nogal wat anderen.
*
 |
| Fritz Ascher, 'Der Intrigant', 1913 |
In mijn vorige bericht
suggereerde ik dat Arjan Peters er indirect voor heeft gezorgd dat de uitgave
van mijn verzamelde gedichten er begin dit jaar niet kwam. En ik moet bekennen
dat zijn emoticon-reactie op de Facebookpagina van de uitgeverij de voorpret
bepaald niet verhoogde. Ook ken ik de aanvechting om er het bijltje bij neer te
gooien wanneer ik weer eens ongewild op een dergelijke beroerling uit het
literaire wereldje stuit. Maar stel dat de hatelijke reactie van Peters me daadwerkelijk
van publicatie had doen afzien, dan zou ik dat mispunt toch nooit en te nimmer
het plezier hebben gegund dat publiekelijk van me aan de weet te komen!
Veel, ja, zo goed als alles wat ik in mijn vorige bericht
schreef blijft intussen oprecht gemeend. Maar de eigenlijke en dus
doorslaggevende oorzaak van het uitgesteld zijn en voorlopig uitgesteld blijven
van de uitgave van Alle gedichten was
en is gelegen in mijn fysiek; een particuliere aangelegenheid die weinigen
verder aangaat en waarmee ik niet zielig wil doen.
Wat ik wél (en andermaal) wilde laten zien is het nare van
de persoon van wie Leon de Winter, die ik verder meen te kunnen waarderen,
blijkbaar een hoge pet op heeft.
Want wat is dat voor een literatuurbespreker, jurylid,
auteursinterviewer en nog zo het een ander literatuurderigs, die bij de
aankondiging van een uitgave waarvan hij op zijn minst flinke delen van de
inhoud absoluut niet kent, een verdriet-emoticon meent te moeten plaatsen? Wat
is dat, gezien zijn positionering in de Hollandse literaire wereld, anders dan een
poging tot intimidatie? En wat is dat tegelijkertijd anders dan een blijk van hatelijke vooringenomenheid waarmee hij zichzelf als serieus te nemen
literatuurbeschouwer uitsluit?
En nu begint uiteraard het terug meppen, opdat niemand verder het zal wagen hem in diskrediet te brengen, want kijk eens wat er dan met zo
iemand gebeurt…
‘Kennelijk verricht ik ook in stilte veel heilzaam werk,’
schrijft hij onder het artikel op Tzum waarin naar mijn blog wordt verwezen. Veelzeggend minachting bevestigend, niet?
En zes uur later: ‘Eén traan van mij deed Huub Werkbeurskens
(aldus Menno Wigman) de das om? Dan is hij een nog grotere droefsnoet dan ik al
wist.’ En even later nog een variant daarvan met de woorden 'steevast' en 'aldus criticus Rob Schouten'.
Niets zo droefsnoeterigs dan badinerend bedoelde
woordgrappen met persoonsnamen. Hoezo ‘Werkbeurskens’ trouwens? Ik heb mijn
geld altijd eerlijk en met plezier verdiend met een echte baan en heb, al is
dat kennelijk in bepaalde kringen onvoorstelbaar, nooit* een werkbeurs
aangevraagd! En hoezo ‘aldus Menno Wigman’? En 'aldus criticus Rob Schouten'? Werd er dan over mij gesproken in dat
kutwereldje, ik bedoel, in hun cenakeltje? En wat intussen te denken van het schermen
met en achter woorden van een dode? Tsjonge!
Nu dus op naar Alle
gedichten, zo gauw ik dat kan, want de diskwalificatie van een van de
mogelijke beoordelaars lijkt me een voldongen feit voor iedereen met een
greintje gevoel en fatsoen in zijn donder.
****
* Zie correctie hier: https://huubbeurskens.blogspot.com/2023/12/op-de-vingers-getikt.html
Schrijver Leon de Winter maakt
zich op Twitter/X kwaad over een paar krantenbesprekingen van Stad van de honden, zijn nieuwste roman.
De recensie in de @nrc van een week geleden over ‘Stad van de honden’ was aanvaardbaar, ondanks het gezeur van een recensent die zich uiteindelijk niet helemaal wilde overgeven aan mijn verbeelding. Zulke recensenten noem ik ‘tegenlezers’. Ik maak ze al mijn hele loopbaan mee.…
— Leon de Winter (@leondewinter) December 15, 2023
Menigeen is van mening dat een schrijver zoiets niet hoort te doen, dat men moet ‘stilzitten wanneer men geschoren wordt’ of dat het niet ‘chic’ is. Maar lang niet alle barbiers knippen en scheren gekund en chic. Ik vind dat een schrijver het best voor zijn eigen werk mag opnemen. Hij of zij is ook maar een mens en beslist geen godheid die vanuit de hoogte of teruggetrokken toeziet wat zich met en rond zijn schepping al dan niet afspeelt. Bovendien biedt zulk verweer de lezer van diens werk de mogelijkheid de auteur en daarmee misschien ook het werk beter te leren kennen.
Dat laatste lijkt me pure winst: de lezer kan na het lezen
van het negatief besproken en vervolgens door de auteur verdedigde boek zelf
beoordelen wie er waarin meer of minder gelijk heeft.
Helaas gaat de auteur van Stad van de honden in zijn boosheid niet veel verder dan negatieve besprekingen ‘kutrecensies’ te noemen. Wel laat hij zien hoe perfide het er achter de schermen van de literatuurbespeekpagina’s aan toe kan gaan. Daartoe voert hij recensent Arjan Peters op, die hem vertelde dat hij een van de vorige boeken van De Winter van vijf sterren wilde voorzien. Peters moest zich daarvoor verantwoorden bij de hoofdredactie van De Volkskrant, De Winter was immers iemand van het andere, foute kamp. “Maar Arjan hield voet bij stuk, en in de krant straalden bij zijn recensie 5 sterren.” Bofkont met zo’n recensent uit één stuk. En nu vraagt De Winter zich dus wantrouwig af hoe de verhoudingen liggen tussen de afkrakende recensent van zijn Stad van de honden en de hoofdredactie van diezelfde krant [hier wel of geen komma?] die Arjan Peters intussen vaarwel heeft gezegd. Wat een kutwereld, die literaire wereld, niet?
Intussen stel ik me voor dat recensenten ook mensen zijn,
mensen met wensen. Dat ze niets liever willen dan lezers enthousiasmeren, dat ze
derhalve opgetogen zijn wanneer ze een boek
gunstig kunnen bespreken en verdrietig wanneer ze het moeten neersabelen.
En over honden gesproken, ik bedoel recensenten… Maar nu
word ik cynisch, merk ik, en dat wil ik liefst niet. Ook ik – alhoewel van heel
wat mindere statuur dan Leon de Winter – heb meer dan eens werk van mij in
handen zien vallen van in mijn ogen ondeskundigen, ik heb stukken erover moeten
lezen die niet eens het begin van een analyse bevatten, waarin een vergelijking
met eerder werk ontbrak, waarin het oordeel werd geveld vóórdat de criticus een
poging had gedaan het doel van de auteur te formuleren, enzovoort. En ik moet
bekennen dat ik daardoor meer dan eens de brui heb willen geven aan dat
publiceren.
Waarom zou je jezelf, de enige persoon in je leven die je zelf kunt en moet zijn, via
boeken steeds weer aan publieke beoordelaars uitleveren? Ja, als die staan te
juichen en te klappen is dat weldadig voor je ego. Waarbij gezegd moet worden
dat een positieve bespreking die de plank finaal misslaat qua impact dicht in
de buurt komt van een Verriss, zoals
dat in het Duits heet.
Maar stel je voor dat je vantevoren zou weten wat je met een
boekpublicatie te wachten staat, namelijk verscheurd of genegeerd worden, dan
zou je toch van lotje getikt of een onverbeterbare masochist zijn als je die
uitgave alsnog zou laten verschijnen? Jammer dus dat je niet in de toekomst
kunt kijken. Zouden er recensenten zijn die dat kunnen, die a priori weten of
ze blij of verdrietig van je publicatie worden?
Ja, zulke visionaire literatuurbesprekers bestaan, heb ik mogen
ontdekken, om er voor mijn persoonlijke welzijn subiet van te profiteren.
Een tijdje geleden stelde mijn uitgever voor al mijn
gedichten in één uitgave samen te brengen. In een turf van bijna negenhonderd
pagina’s, waarin ook van alles zou worden opgenomen wat niet in reguliere
bundels was verschenen, vaak in zeer gelimiteerde oplagen, bibliofiel of in
eigen beheer, waaronder drie qua omvang complete bundels, poëzie dus die door
nog pas weinigen en zeker niet door recensenten was gelezen. Ik moest even
over het gulle aanbod nadenken, maar eind november vorig jaar stond de uitgave
als gepland voor februari 2023 in het prospectus van de uitgeverij. En op 1
december 2022 deed de uitgeverij er ook op Facebook kond van.
Nog diezelfde dag was me duidelijk wat me te doen, of beter, te laten stond.
Wat zou Gerard Reve onlangs gestemd hebben, stel dat hij dat
nog had gekund?
Eergisteren,
donderdagmiddag 14 december, maakte ik een van mijn vaste stadswandelingen: eerst
naar de Amstel, dan de Berlagebrug over, vervolgens via de Diamantbuurt de Pijp
in, waarbij ik steevast de woning passeer waar het gezin Van het Reve had
gewoond. Op het adres Jozef Israëlskade 116 – tegenwoordig nummer 415 – ‘woonden,’
zo lees ik nu op de
site van Joods Amsterdam, ‘journalist Gerardus Johannus Marinus van het
Reve (Enschede, 11 april 1892), zijn vrouw Jannetta Jacoba Doornbusch (Almelo,
15 april 1892 - Amsterdam, 11 april 1959) en hun zoons Karel Wladimir, Karel en
Gerard Kornelis (Amsterdam, 14 december 1923 - Zulte, Oost-Vlaanderen, 8 april
2006). Kee (Kaatje) Hartlooper-Zomerplaag (Amsterdam, 27 juli 1871 - Amsterdam,
26 februari 1963) was hier in de onderduik. Toen de nazi’s een razzia in de
Rivierenbuurt hielden op 20 juni 1943, werd Kee in een kast van Gerard
verborgen.’ Die woning schijnt, met als fictief adres Schilderskade 66, het
decor te hebben geleverd voor De avonden.
Het was precies honderd jaar geleden dat Gerard Reve in de
Amsterdamse Van Hallstraat werd geboren. Dat wist ik eergisteren doordat dit feit
op menige internetplek werd gememoreerd.
Weer thuis en
voor het televisiescherm gezeten, zag en hoorde ik de daarnet tot voorzitter
van de Tweede Kamer gekozen PVV’er Martin Bosma een gedicht van Gerard Reve
voorlezen.
Mooi toch, zo’n
blijk van cultureel interesse precies op de honderdste geboortedag van de als
weergaloze stilist gekwalificeerde schrijver?
Op wie of wat
zou Gerard Reve gestemd hebben als hij dat nog had gekund?
In het boek Revelaties, Gerard Reve over zijn Werk &
Leven (2002) van Tom Rooduijn staat het volgende. “Reve bracht het gesprek
op de islam, die hij kenmerkte als ‘een heel griezelige uitvinding’.
Schopenhauer zag van elke religie bepaalde tekortkomingen, maar toch ook de
kwailteiten,’ verklaarde Reve. ‘Hij betreurde het dat er in het joodse geloof
geen verlosser was. Hij waardeerde het christendom om de eisen van vergiffenis
en medemenselijkheid. Maar over de koran zei Schopenhauer: ik heb alle
vertalingen gelezen waarop ik kon vertrouwen, maar in dat hele boek niets van
enige waarde gevonden. Hij zag toen al het zinloze van die hele zaak in. Ook
het fatalisme, dat alles geschiedt door Gods wil. Als er geen menselijke
verantwoordelijkheid meer is, mag je gewoon maar een heel volk afslachten. Dan
kan je vrouwen en kinderen in stukken hakken, zoals in Algerije gebeurt. ‘t Is
helemaal geen religie. ‘t Is eigenlijk voornamelijk massamoord. En ‘t kent ook
geen kunst. Geen beeldende kunst, niets. En dan te bedenken dat die waanzin pas
500, 600 jaar na Christus opeens begonnen is’.”
En de VPRO
zond in 1975 beelden uit waarop te zien en te horen is hoe Reve zich in verre
van ironische bewoording tegenstander toont van de komst van Surinamers na de
onafhankelijkheid van het Zuid-Amerikaanse land, en hoe hij niets wil weten van
persoonlijke rekenschap voor de slavernij in de negentiende eeuw en vroeger.
Op wie of wat Reve gestemd zou hebben? Ik heb een donkerbruin vermoeden.
Een soort kevertjes – ik weet niet hoe ze heten – ploegden
zich in deze woestijn een weg naar onbekende doelen. En een van hen, nog binnen
handbereik, lag op zijn rug, de pootjes naar boven. De wind had hem
omvergeworpen. De zon brandde op zijn buik, wat zeker uiterst onaangenaam was
als je bedenkt dat die buik gewend was steeds in de schaduw te blijven. Hij lag
met zijn pootjes in de lucht te krabbelen en het was duidelijk dat hem niets
anders restte dan dit eentonige en wanhopige gekrabbel – hij werd al
krachteloos, na wie weet hoeveel uren, hij lag al op sterven.
Ik, een reus,
door mijn reusachtigheid buiten zijn wereld gesloten, zag dit gespartel aan...
ik strekte mijn hand uit en verloste hem van zijn marteling. Hij begon te
lopen, in één seconde aan het leven teruggegeven.
Nauwelijks had
ik dit gedaan, of ik zag iets verderop een zelfde kevertje, in een zelfde
situatie. Hij spartelde met zijn pootjes. Ik had geen zin me te verroeren...
Maar – waarom heb je die ene gered en deze niet? Waarom die wel... terwijl
deze?... De ene heb je gelukkig gemaakt, de andere moet lijden? Ik pakte een
stokje, strekte mijn arm uit – redde hem.
Nauwelijks had
ik dit gedaan, of ik zag iets verderop een zelfde kevertje, in een zelfde
situatie. Hij spartelde met zijn pootjes. En de zon brandde op zijn buik.
Moest ik mijn
siësta veranderen in een ziekendienst voor stervende kevers? Maar ik voelde me
reeds te zeer betrokken bij hun wonderlijk onmachtig gespartel... en u zult wel
begrijpen: nu ik eenmaal met hun redding was begonnen, had ik niet het recht er
op een willekeurig moment mee op te houden. Het zou tegenover deze derde kever
ál te erg zijn geweest om juist op de drempel van zijn nederlaag op te
houden... al te wreed en op de een of andere manier onmogelijk... Ja! als er
tussen deze en degene die ik gered had een grens bestond, iets dat me het recht
gaf op te houden – maar nee, niets dan de volgende tien centimeter zand, steeds
hetzelfde stukje, wel ‘iets verder’, maar steeds maar ‘iets’. En hij spartelde precies
zo met zijn pootjes! Toen ik echter om me heen keek, zag ik ‘iets’ verderop nog
vier kevers spartelen, brandend in de zon – er was niets aan te doen, ik stond
op in al mijn reusachtigheid en redde ze allemaal. Ze liepen weg.
Toen viel mijn
oog op de zinderende, gloeiende, zanderige helling van het duin ernaast, waarop
vijf of zes spartelende puntjes: kevers. Ik snelde te hulp. Ik redde ze. En ik
had me al zo met hun lijden geïdentificeerd, ik was er zo bij betrokken geraakt
dat, toen ik even verderop nieuwe kevers op vlakten, hellingen en in ravijnen
opmerkte – uitslag van gekwelde puntjes –, ik als een gek op het zand begon
rond te schuiven om te hulp te snellen, te hulp, te hulp! Maar ik wist dat dit
niet eeuwig kon duren – want niet alleen dit strand, de hele kust, zover het
oog reikt, was met kevers bezaaid, dus moest het moment komen waarop ik zou
zeggen ‘genoeg’, die eerste niet geredde kever moest komen. Welke? Welke?
Welke? Elk moment zei ik bij mezelf ‘deze’ – en redde hem, omdat ik me niet tot
die verschrikkelijke, bijna laaghartige willekeur kon opwerken – want waarom
deze? waarom hij? Tot er ten slotte iets in mij knapte – plotseling, zonder
moeite, riep ik mijn meegevoel een halt toe, bleef staan, dacht onverschillig
‘kom, naar huis’, en ging. En de kever, die kever waarbij ik ophield, bleef met
zijn pootjes spartelen (wat me eigenlijk al onverschillig was, alsof ik genoeg
had van dit spel – maar ik wist dat deze onverschilligheid me door de
omstandigheden was opgedrongen en droeg haar in me als een vreemd ding).
uit Witold Gombrowicz, Dagboek
– vertaling Paul Beers – ook opgenomen in Witold Gombrowicz, Met mijn smoel in mijn handen - uit het
Dagboek gekozen door Huub Beurskens, uitgeverij
Koppernik, met een omslagtekening van HB.
Enkele dagen geleden werd een
docente op een school in een gemeente ten westen van Parijs bedreigd door
leerlingen en ouders, omdat ze in haar les het meer dan vierhonderd jaar oude schilderij
‘Diana en Actaeon’ van Giuseppe Cesari had laten zien. Leerlingen hadden hun ogen
afgewend, voelden zich beledigd en geschokt. Door het bloot op dat schilderij
uiteraard.
Zelf heb ik parttime lesgegeven in de vakken Kunst en Klassieke Culturele Vorming op een middelbare school in Amsterdam. Dat is me over het
algemeen vrij goed afgegaan, als ik het zelf mag zeggen. Maar ik vraag me af hoe
wat ik deed, liet doen en toonde nu, met een onmiskenbaar veranderde
leerlingenpopulatie, zou verlopen. Ik bedoel, het aantal leerlingen met een
islamitische ‘achtergrond’ was in mijn tijd op die school nog vrij gering.
Enkele voorvallen van toen, inmiddels zo’n twintig jaar
geleden, zijn me wel bijgebleven.
Zo moet ik denken aan een voorval tijdens een van mijn
lessen aan een gymnasiumgroep in een voorexamenjaar. Ik projecteerde de
afbeelding van ‘Herder en nimf’, een schilderij dat Titiaan op zijn 88ste
maakte. De nimf is naakt en ligt met haar achterste naar de beschouwer. Terwijl
ik er het een en ander over stond te vertellen zag ik dat een van mijn
leerlingen voorover gebogen zat, met haar hoofd naar beneden, haar zwarte haren
over haar onderarmen. Ik schrok, vroeg of ze zich niet goed voelde. Ze
reageerde niet. Ik vroeg het nogmaals en richtte me daarbij ook half tot de klasgenote
naast haar. Die gaf toen het antwoord: ‘Ze mag daar niet naar kijken vanwege
haar geloof.’ Ik klikte door naar de volgende afbeelding, een schijnbaar
‘onschuldig’ mythisch tafereel, en vroeg aan de leerlinge in kwestie: ‘Mag je
daar niet naar kijken, Amira?’ Ze schudde met haar hoofd zonder op te kijken.
‘Maar je kijkt er nog steeds naar…’ Ze schudde opnieuw met haar hoofd. ‘Jawel,
wij zien al lang iets anders, maar jij ziet nog steeds die blote kont…’ Toen
keek ze op. Ik had twee kansen: of een vernietigende blik of een zich stralend
openende glimlach. Het werd gelukkig dat laatste, en ik mocht zelfs de geile
hoogbejaarde Titiaan weer terughalen om mijn verhaal erover af te maken.
Achoucha was een van mijn
betere leerlingen in 6 vwo. Haar haren waren hoogstwaarschijnlijk zwart, maar
of ze kort, krullend of sluik waren wist ik niet. Ze was oplettend in de les,
ze maakte haar toetsen kunstbeschouwing en -geschiedenis prima voorbereid en
met veel inzicht. Ze vervaardigde met kennelijk plezier mooie werkstukken en ze
was trots wanneer ik die inlijstte om ze in de gang te exposeren of ze
fotografeerde om ze op de schoolsite te tonen. Toen ik Achoucha vroeg of ze haar
werk ook thuis in haar kamer of wie weet in de woonkamer hing, antwoordde ze dat
ze dat aan haar vader mocht laten zien voordat het in een lade moest worden
opgeborgen. Of ze dat niet vervelend of jammer vond? Nee, dat hoorde zo.
De hoofddoekloze, in
Kalverstraatwinkeltrend geklede Fouzia stak haar mening niet gauw onder stoelen
of banken. Felle mimiek wanneer ze het ergens niet mee eens was. Daar stond dan
weer een innemende glimlach tegenover. Ze had een reproductie van Vermeers Gezicht op Delft als uitgangspunt
genomen voor haar verbeelding van een toekomstige stad. De zonbeschenen toren
van de Nieuwe Kerk deed me opeens denken aan de Giraldatoren in Sevilla. Tussen
de rode pannendaken verschenen koepels en minaretten. ‘Als het zover is, mag je
dat niet meer schilderen,’ merkte ik op. ‘Dat is dan ook niet meer nodig,’
antwoordde Fouzia gedecideerd.
Haar naam werd overigens door iedereen op school steevast uitgesproken
met de klemtoon op de eerste lettergreep, met de ‘ou’ als een au-klank: Fauzia.
Toen ik ontdekte dat die klemtoon eigenlijk op de i moest liggen en de ou-klank
als een ‘oe’ diende te worden uitgesproken en ik haar dus met Foezía
aansprak, luidde haar prompte reactie dat uitsluitend familie en vrienden haar
zo mochten noemen. En haar blik liet er geen misverstand over bestaan. Ik wist dus ogenblikkelijk waar en wat mijn plaats was.
Enkele jaren later stapte een strak gesluierde jonge vrouw in een abaya op me
af met de vraag of ik nog wist wie ze was. Mijn antwoord aarzelde geen moment:
‘Foezía!’ En ze schonk me haar nog steeds innemende glimlach.
Nooit heb ik er zó ongerust bij stilgestaan welke van de
kunstenaars van wie ik teksten vertaalde of met wie ik correspondeerde of
samenwerkte Joods waren, zijn en blijven, als nu, hier in mijn Amsterdamse straat
en buurt, waar in 1945 praktisch niemand meer leefde van de meerdere honderden
Joden die er vijf jaar eerder nog woonden. Enkele tientallen ‘struikelsteentjes’
in de straat geven aan waar mensen uit hun woningen werden gehaald om gepijnigd
en vermoord te worden.
Ik had al een
achttal portretfoto’s verzameld waarmee ik ‘mijn Joden’ hier wilde tonen om op
die manier zoiets als ‘Blijf van hen af!’ te roepen.
Maar wat was het
toch dat me er al wekenlang van weerhield?
Zou ik de indruk wekken mezelf middels hun persoonlijkheden en werk te willen verheffen?
Hm. Ik vermoed dat
ik het weet.
Ik zou, hoewel
met volstrekt andere bedoeling, hetzelfde doen als wat hun ergste vijanden met
hen deden of wilden en nog steeds zouden willen doen: hen aanwijzen en tot Jood-zijn
reduceren.
