Op 10 september jongstleden overleed Paul Virilio (*1932) in
zijn geboortestad Parijs ten gevolge van een hartaanval. Ik heb daar in de
Nederlandse media niets over gelezen. Dan zal Virilio in dit land wel alleen
voor mij en nog anderhalve man en een paardenkop een uitermate belangrijke
denker zijn geweest. Virilio was de kritische ‘filosoof van de snelheid’, de
man die zich bezighield met de complicaties en consequenties van de almaar
toegenomen en toenemende snelheid in de techniek en technologie, zowel in die
van de communicatie als die van het militaire apparaat, voor zover die nog van
elkaar te (onder)scheiden zijn. Enkele titels uit Virilio’s oeuvre die op zich
al veelzeggend zijn: Vitesse et Politique
: essai de dromologie (1977), La
Machine de vision : essai sur les nouvelles techniques de représentation
(1988), La Bombe informatique : essai sur
les conséquences du développement de l'informatique (1998), L'Art à perte de vue (2005), L'administration de la peur (2010).
Daarbij hield hij zich dus ook intensief bezig met kunstvormen als die van de
film, de literatuur en de beeldende kunst.
Hieronder een
aantal voor de vuist weg vertaalde citaten uit L’Art à perte de vue, waarin Virilio zich afvraagt wat de huidige
ontwikkelingen op audiovisueel gebied gedaan hebben met de ‘retinale’ waarneming,
het kijken met het blote oog of direct naar de aanschouwing, zoals dat heet, in
de beeldende kunst.
Een kunst die zich
voortdurend bezighoudt met cognitieve bestendigheid – is die plastisch of
muzikaal? Gaat het bij een minder visuele dan audiovisuele kunst om beeldende
kunst? Die vragen hebben momenteel geen antwoord, terwijl juist zulke vragen
bepalend zijn voor de kunstkritiek.
Op het moment dat het totale gebied
van de beeldende kunsten opeens wordt overbelicht door de middelen van de
massacommunicatie, dient de vraag naar de retinale bestendigheid zich helemaal
nieuw aan om een einde te maken aan Marcel Duchamps inmiddels verschaalde
kritiek op de retinale kunst.
*
Wanneer waar dan ook
audiovisuele, instrumentele beelden de visuele, geestelijke beelden vervangen, treedt
de gewelddaad van een zogenaamde totale
kunst op […]. In waarheid gaat het om een fatale amputatie die het
onderscheid tussen de vijf zintuigen als door castratie wegneemt, terwijl juist
de mogelijkheid van de zintuiglijke differentiatie het ons mogelijk maakt om
het reliëf van de wereld, van de lichamen en hun afzonderlijke vormen te
ervaren.
*
[…] de versnelling
van de werkelijkheid, waarvan het allereerste slachtoffer misschien juist de
kunst van het waarnemen is.
*
Wat het museum
betreft dat ondanks alles als openbare schatkamer voor komende generatie
fungeerde: dat werd letterlijk geplunderd, geplunderd door de voorvechters van
een audiovisuele hervorming waarin de muziek der sferen nu de stemmen van de
stilte overweldigt net zoals ooit de stemmen van de Sirenen de schepen en hun
ladingen de diepte in riepen.
En hier nog iets uit La nuit des musées:
Geterroriseerd, ‘oorlogsverminkt’
zag de kunst zich almaar meer gesommeerd verschrikkelijk leed en onheil te
tonen om niet te worden uitgesloten van het ‘veld van de angst’ van de
kunstzinnige erkenning. Alles wat nog overbleef van de regels der kunst moest
belasterd en overtreden worden, de praktijken van de profane kunst moesten
worden vernederd, zoals men voorheen de verschillende sacrale kunsten
geprofaneerd had. […] Het genereren van een vervreemde kunst, het emanciperen
van de beeldende kunst, haar bevrijden van wat haar uitmaakt – daar gaat het om
in een ‘progressievelijke’ esthetiek van het verdwijnen.
*
Wat we nu zien is
een cultuur zonder herinnering en zonder vaste regels. Deze kunst van de
amnesie maakt deel uit van de gespannen versnelling van de werkelijkheid.
*
Na het werk zonder object en de schilderkunst zonder beeld was de tijd van de
kunstenaar zonder werk begonnen: de
conceptkunst leidde van de abstractie tot de abstinentie. […] Het betreft een
onderhuidse vorm van exhibitionisme waarbij de obsceniteit niet slechts seksueel
of scatologisch van aard is.
*
Onze tijdgenoten willen niet meer zien, maar met alle
middelen van audiovisuele televoyance gezien
worden.
*
De kunstenaar
barricadeert zich achter zijn instrumenten – en wat eruit te voorschijn komt is
zijn blindheid.
