IN WERKELIJKHEID

‘In werkelijkheid,’ lees je op het bordje naast het schilderij,

‘is Jan Weissenbruchs poort’ van Leerdam, waardoor je de stad

uit kijkt naar weiland met grazend vee, ‘een omgedraaide’, zie je

dus de toegangskant, want die was fraaier. In werkelijkheid was

rechts ook niet rechts en misschien strooide de meid met haar

linker het voer voor de zwarte kippen, of waren het witte, waaide

het flink en voer het zeilschip langs, terwijl je nu enkel de boegspriet

en, boven de gaanderij van de stadsmuur, de masttop met takelage

ontwaart, alsof het stilligt,  in een vaart, en wie weet kwam er geen

oude man aan om te gaan zitten op de stenen bank, praatte de vrouw

met de wasmand niet maar schold ze omhoog, enzovoort. De poort

in werkelijkheid is allang en breed verdwenen. Of ik dat betreur? Nu

ik hier deze met sfeer en al heb? Ooit leerden we op school ‘Leerdam:

glasindustrie’, maar ik was er net zo min als in de Aleppocitadel toen

daar vredig op banken werd gezeten, duiven hun til wel weer vonden,

honden mank noch schichtig liepen, een vrouw met kind halt hield om

een praatje te maken met een man, al dat er in werkelijkheid nu geheel

omgekeerde, en nooit eerder zag ik zo Weissenbruchs tafereel: geschonden.

© HB

RILKEKATJES

Ik heb de hebbelijkheid bij het lezen van poëzie en proza extra alert te zijn wanneer het gaat om verschijnselen in het planten- en dierenrijk, vooral wanneer er cicaden, krekels of sprinkhanen ter sprake komen, en bij hagedissen en salamanders, diersoorten die nogal eens met elkaar worden verward. Ik ben namelijk van mening dat een literair schrijver goed moet kijken naar het gedierte des velds in die zin dat hij er in elk geval de juiste benaming voor moet gebruiken, uit benamingen, woorden dus bestaat immers zijn materiaal. En ook biologen kunnen tot zijn lezers behoren.

        Gisteren vond ik er weer een. In De onderwaterzwemmer* van P.F. Thomése. In die roman wordt melding gemaakt van het geluid van cicaden in de hitte van de dag ergens in Zuid-Afrika. Oké. Maar op een gegeven moment wordt het donker, en het is al erg koud geworden: ‘De rillingen jagen [ervan] door zijn lijf,’ heet het over de hoofdpersoon in een auto. En dan: ‘Buiten razen de cicaden, hoort hij nu. Het is een kolereherrie.’ Maar de mannetjes van de zogenaamde zangcicaden maken pas geluid zo gauw het rond de 25 graden is, en dat alleen maar wanneer het licht is.

        Fout dus. Is dat erg? Fouten maken is menselijk, maar wanneer een auteur zo’n fout niet erg vindt vind ik dat pas echt erg.

Rainer Maria Rilke was veel, zo niet alles gelegen aan de waarneming van de wereld om hem heen. En aan kiene, zelf goed waarnemende lezers. Maar zelfs hij was niet feilloos.

Aber erweckten sie uns, die unendlich Toten, ein Gleichnis,

siehe, sie zeigten vielleicht auf die Kätzchen der leeren

Hasel, die hängenden, oder

meinten den Regen, der fällt auf dunkles Erdreich im Frühjahr. –

Und wir, die an steigendes Glück

denken, empfänden die Rührung,

die uns beinah bestürzt,

wenn ein Glückliches fällt.

Dat staat in zijn ‘Tiende elegie’. De cursiveringen maken duidelijk dat stijgen en vallen hier van groot (bewegings)belang worden geacht. Vandaar ook het beeld van de katjes van de hazelaar, van hun neerhangen.

        Maar díe katjes hingen daar aanvankelijk niet… In eerste instantie had Rilke het over ‘die Kätzchen der leeren / Weide, die hängenden’. Tot een mevrouw Elisabeth Aman-Volkart hem erop attendeerde dat katjes van de wilg helemaal niet hangen, maar veeleer staan!

        Rilkes reactie siert de dichter en laat eens te meer diens grootheid, want respect voor zowel de natuur als de kunst zien - en voor zijn attente lezers:

‘Ik ben overtuigd! Er bestaan dus geen “hangende” wilgenkatjes, en als er een of andere zeldzame tropische uitzondering zou bestaan, dan kon ik die toch niet gebruiken. De gedichtpassus die ik wilde controleren op zijn feitelijke juistheid, staat en valt ermee dat de lezer met zijn eerste gevoel juist dit vallende van de katjes vat en oppakt, anders verliest het daar gebruikte beeld zijn betekenis. (…) Ik weet dus wat ik had moeten weten en verruil in de tekst “wilg” voor “hazelaar”.’

* Naderhand hier of misschien elders meer over mijn lectuur van dat boek.