Richard Hamilton, The Critic
Laughs, 1968/1969
Naar aanleiding van de zaak
Tuymans: natuurlijk is een nageschilderde foto geen (echt)
plagiaat. Het is toch geen foto die sprekend lijkt op een andere foto? Wie het
gewraakte schilderij van Luc Tuymans onder ogen krijgt, ziet onmiddellijk dat
het een schilderij is, gemaakt met olieverf. Maar wel ziet hij net zo
onmiddellijk dat het geschilderd is naar
een foto, daarvoor hoeft hij de foto in kwestie niet eens te kennen.
In de met
verontwaardiging geuite apologieën voor Tuymans wordt meer dan eens op het werk
van Richard Hamilton gewezen, waarbij het feit dat er een jaartje geleden een
retrospectief van Hamiltons werk te zien was in Tate Modern, de gedachte aan
dat werk zal hebben opgefrist. Met name wordt daarbij het werk Swingeing London 67 opgevoerd. (Hamilton
maakte onder die titel, met dezelfde beeldopbouw, in feite talrijke werken:
tekeningen, etsen, litho’s, zeefdrukken - de schoorsteen in Londen moest roken.)
Wie zo’n werk ziet, ziet eveneens onmiddellijk dat het gemaakt is op basis van
een foto.
Maar daarbij is het evident dat het
gaat om een min of meer ‘publieke’ foto, om een persfoto, een snapshot, genomen
door een persfotograaf tijdens de, zeker in die tijd, bij velen, mede dankzij
dit soort foto’s bekende gevankelijke wegvoering van Mick Jagger.
Op 12 februari 1967 deed de politie van Sussex een inval in de woning van Rolling Stone Keith Richards. Jagger werd gearresteerd wegens het in bezit hebben van drugs, net als Robert Fraser. Op 28 juni van dat jaar moesten de twee voor de rechter verschijnen, dat wil zeggen, Jagger en Fraser werden met handboeien aan elkaar gebonden en in een politiewagen gezet. Uiteraard wachtte de pers voor het gerechtsgebouw. En onder anderen John Twine schoot foto’s toen de auto arriveerde. Een van zijn foto’s verscheen in de eerstvolgende editie van de Daily Mail. En die foto gebruikte Richard Hamilton. Waarom?
Op 12 februari 1967 deed de politie van Sussex een inval in de woning van Rolling Stone Keith Richards. Jagger werd gearresteerd wegens het in bezit hebben van drugs, net als Robert Fraser. Op 28 juni van dat jaar moesten de twee voor de rechter verschijnen, dat wil zeggen, Jagger en Fraser werden met handboeien aan elkaar gebonden en in een politiewagen gezet. Uiteraard wachtte de pers voor het gerechtsgebouw. En onder anderen John Twine schoot foto’s toen de auto arriveerde. Een van zijn foto’s verscheen in de eerstvolgende editie van de Daily Mail. En die foto gebruikte Richard Hamilton. Waarom?
Wie liefst sociologenjargon
gebruikt om over kunst te praten, zal een fraai antwoord kunnen wrochten, met
trefwoorden als ‘ironisch commentaar’, ‘privacy’ en ‘repressie’. Maar er zit ook
nog een niet te onderschatten komisch persoonlijk aspect aan het thema van de
foto en Hamiltons werken ernaar. Want wie was die Fraser eigenlijk? Dat was
simpelweg de art dealer van Richard
Hamilton! Dus de man die de Swingeing
London 67-versies in geld ging omzetten…
Maar daarvan
afgezien: ik heb de catalogus in huis van de Hamiltontentoonstelling die ik op
30 mei 1970 in het Van Abbemuseum in Eindhoven zag. Min of meer dezelfde
catalogus als die bij dezelfde expositie twee maanden eerder in de Londense
Tate Gallery. En daarin is simpelweg de naam van de Daily Mail-fotograaf te vinden, met krantenknipsel en al.
Luc Tuymans
blijkt of lijkt echter de naam achter te hebben gehouden van de fotografe,
Katrijn Van Giel: bewust of uit desinteresse. Op zijn minst in een catalogus
zou een ‘verantwoording’ op zijn plaats zijn geweest. Zeker nu er sinds
Hamilton zo’n vijftig jaren verstreken zijn, een behoorlijke tijd, waarin de
fotografie meer en meer als (mogelijke) volwaardige kunstvorm erkenning heeft
gekregen. Want hier ligt wel een erg groot verschil tussen Hamiltons en Tuymans’
fotogebruik. Het kiekje van Twine was part
of the job voor hem als fotojournalist, het is nauwelijks of eigenlijk
totaal niet als ‘kunstwerk’ te kwalificeren, en het beoogt al helemaal niet om
een treffend (dubbel-)‘portret’ te zijn.
Voor Van Giels foto van Jean-Marie
Dedecker ligt dat heel anders. Dat is een foto die in geen galerie of museum misstaat,
het is een zorgvuldig gecomponeerd, belicht, verzorgd portret, dat een bepaalde
intimiteit heeft en weergeeft, van een individu, op een bepaald ogenblik in
diens sterfelijke leven. Dat die foto ook in een krant is afgedrukt, naar ik
meen, doet daar geen afbreuk aan. Zelfs niet dat de geportretteerde een
politicus en dus een ‘publiek’ persoon is.
Hang die foto en
dat schilderij eens naast elkaar, als twee met elkaar concurrerende kunstwerken,
en vraag wat het beste, het mooiste, het meest intieme, meest veelzeggende werk
is.
Deze criticus
lacht dan in elk geval meteen zijn (echte) tanden bloot, want het antwoord lijkt hem voor
iedereen met een greintje visueel gevoel evident.
Er zijn
uiteraard nog altijd heel wat mensen die met hun foto naar een schildersatelier
gaan om er een ‘zo echt mogelijk’ schilderij naar te laten maken, want een
schilderij gaat nu eenmaal door voor echte kunst; het resultaat is meestal niet
om aan te zien: kitsch. Tuymans weet dat en daarom schildert hij zo’n foto niet
zo ‘echt’, dus realistisch mogelijk na, maar ‘artistiek’, dat wil zeggen een
beetje ‘onecht’, dat wil zeggen, een beetje onhandig, klungelig, zodat het past
in het sociologenjargon van zijn tekstschrijvers.
Maar, kom op,
zeg, dit schilderij is, zoals zoveel van Tuymans, gewoon lelijk, want, beeldend
gezien, klunswerk. Is dat erg? Is het erg dat een miljonair daar een fors bedrag
voor neertelt? Wat de gek ervoor geeft, zou ik zeggen.
En toch, toch is
het kwalijk, voor de perceptie van de mogelijkheden van de teken- en
schilderkunst. Kwalijk en veelzeggend is ook de titel die Tuymans aan zijn
schilderij heeft gegeven: A Belgian
Politician. Met andere woorden: van het individu zoals gezien en vastgelegd
door Katrijn Van Giel, van haar beeld van de mens Dedecker, maakt Tuymans een
algemeenheid, een stereotiep. Dat is toch iets wat we uitgerekend van
kunstenaars niet moeten en mogen verwachten, waar we ze niet voor nodig hebben!
(Even een meteen
weer te bannen gedachteflits tussendoor: van Tuymans schutterig A Belgian Politician een nog knulliger
kopie maken met als titel A Belgian
Painter… Meteen weer te bannen, want waarom meedoen aan die conceptuele poppenkast?)
Wordt het niet
eens tijd dat schilders weer doen waartoe alleen zij in staat zijn: echt gaan
kijken naar echte mensen in het echt, in het wild, om zo te zeggen, in plaats
van zich museaal en financieel breed te maken met ‘beeldonderzoek’, iets wat
veel beter besteed is aan psychologen, politicologen en sociologen? In elk
geval zie ik heel wat meer (kijkplezier) in een met intense blik, vakkundig
gehanteerd penseel en dienstbaarheid naar de directe aanschouwing (en dus niet foto-realistisch
als door een lens van een camera) geschilderd lullig vaasje met bloemen, dan in
de quasi ideologische verpakkingskunstwoordenkunst als deze van Tuymans:
‘Al mijn werk,
net als dat van veel hedendaagse artiesten, is gebaseerd op bestaande beelden
die in de wereld circuleren. Hoe kan een artiest via zijn werk vragen opwerpen
over de wereld zonder enkele van die beelden te gebruiken? Als gevolg van deze
uitspraak wordt een heel gebied van de hedendaagse kunst verboden en wordt
invloedrijke hedendaagse artiesten hun vrijheid van meningsuiting ontzegd.’
Daar geef ik
geen cent voor; voor het opwerpen van vragen over de wereld heb ik geen kunstenmaker
nodig. Maar laat die man verder lekker artistiekerig foto’s naschilderen – wel graag
met het fatsoen de bron te vermelden in het vervolg – als hij niets beters weet of kan.
