vrijdag 24 mei 2024

MAAR WAT DAN NOG?

 

 

‘Als literair kunstwerk is Ik ben vrij ronduit mislukt.’

    Met die woorden besluit een hoogleraar Nederlandse letterkunde het verslag van zijn lectuur van het tweede boek van Lale Gül. Uiteraard niet na te hebben gewezen op allerlei literaire tekortkomingen van Güls werk. En als zodanig houden des hoogleraars op- en aanmerkingen allicht steek. Maar wat dan nog?

         Het is alsof Ik ben vrij een bedreiging vormt voor de literaire standaard en status, en derhalve de maat moet worden genomen. Terwijl de actuele relevantie van de boeken van Lale Gül die van de literatuur overstijgt, passeert of achter zich laat. Alleen al doordat ze bestaan.

         ‘Haar verhaal is oprecht schokkend genoeg.’ Die opmerking gaat in het verslag aan het negatieve literaire eindoordeel vooraf. Ik zou het veeleer omgekeerd hebben geponeerd: ‘Als literair kunstwerk is Ik ben vrij ronduit mislukt, maar haar verhaal is oprecht schokkend genoeg.’ Of (beter): 'schokkend oprecht genoeg.'

         Nee, ook dat zou ik helemaal niet hebben gedaan. Want als haar verhaal schokkend oprecht is, waarom je dan nog bekommeren om de vraag naar de kunstwaarde ervan, in plaats van je er inhoudelijk mee te engageren, iets te doen met het schokken dat je voelt, het in de echte, dus buitenliteraire wereld voor Gül op te nemen tegen de machten en krachten die haar psychisch en fysiek kapot willen maken en daarmee ook een aanwijsbaar aanwezige, ernstige bedreiging vormen voor mijn en veler welzijn? Alleen al het allerminst literaire omslag maakt duidelijk wat, nee, wie hier op het spel staat. 

         Weet u waar ik een diepe afkeer voor voel wanneer ik zo’n letterkundige kritiek lees? Voor Literatuur – mijn eigen voortbrengsels incluis.

 

donderdag 23 mei 2024

STIJL

 

R.B. Kitaj - Desk Murder

Als jongetje al was hij in staat anderen te ontroeren met de wijze waarop hij had geschreven. Wanneer hij, zoals de traditie het wilde, op de ochtend van de eerste januari de nieuwjaarsbrief voorlas aan zijn ouders en grootouders, konden de volwassenen, mannen zowel als vrouwen, hun tranen niet bedwingen.

         Weliswaar werden terzelfder tijd in meerdere besneeuwde huizen met rokende schoorstenen tranen weggeveegd, maar die vloeiden slechts voort uit het aanwakkeren van sentimenten die de dorpsonderwijzeres had beoogd bij het dicteren van de brief met alle obligate betuigingen van dankbaarheid, plechtige beloftes en beste voornemens van de kinderen jegens hun ouders.

         ‘Een genie, uw zoontje!’ jubelde de juffrouw.

         Ze liet hem bijna volledig vrij in het schrijven van zijn eigen briefversie. En van jaar tot jaar week zijn nieuwjaarsbrief meer af van die der andere kinderen. Uiteindelijk waren het nauwelijks nog nieuwjaarsbrieven te noemen die hij schreef. Uitvoerige, prachtig beeldende beschrijvingen werden het, van de besneeuwde heuvels rond het dorp, van de wolven die zich er verzamelden en slachtingen aanrichtten, aanvankelijk onder het kleinvee van de boeren, naderhand onder het kroost van de handwerkslieden. In een van die brieven werd zelfs zijn eigen grootvader voor de ogen van de hele familie verscheurd naast de boskar waar hij het paard voorgespannen had dat nu scheefgezakt hing te dampen uit zijn darmen.

         Maar hoe prachtig was dit alles beschreven, en zo meeslepend, en met zoveel overgave wist hij het allemaal voor te lezen dat de volwassenen het hart hoog in de keel klopte en dat prompt de tranen kwamen en ze hem het ontbreken van het uitspreken van dankbaarheid en goede voornemens allerminst kwalijk namen.

         ‘Daar komt toch niks van bij die kinderen,’ zei men dan naderhand hoofdschuddend glimlachend tegen elkaar en men raakte niet uitgepraat over de verbeeldingskracht van de jongen en zijn gave om die zo overtuigend te verwoorden.

         ‘Stijl,’ had de hoofdmeester gezegd, ‘stijl heet dat’, en dat stijl in feite veel en veel belangrijker was voor de kunst van het schrijven dan welk betonen van dankbaarheid en welke belofte dan ook.

         Meer dan eens wanneer hij iets had gedaan waarvoor hij een fikse straf verdiende, schreef hij een brief aan zijn ouders. Zijn moeder, die het schrijven altijd als eerste onder ogen kreeg, begreep de inhoud ervan nooit helemaal, maar de stijl der fraaie woorden en zinnen ontroerde haar hevig. Snikkend overhandigde ze de huispost ’s avonds aan haar man; die had er weliswaar een vaag vermoeden van dat de woorden van zijn zoon eerder een rechtvaardiging of verbloeming van zijn wandaden inhielden dan dat ze een erkenning van schuld en een betuiging van berouw betekenden, maar ook hij kon geen weerstand bieden aan de toon waarin alles was gesteld.

         ‘Begraaf de talenten van uw kind niet in de aarde.’

         Aan die uitspraak van de hoofdmeester moest de vader dan altijd denken, en daarbij zweefden hem beelden voor ogen van hoe zijn kind ooit benoemd zou worden tot eerste staatsschrijver of wat de benaming van zo’n erepositie ook mocht zijn. O, zijn zoon te zien onder de rijksadelaar aan zo’n groots bureau in zo’n statig ingerichte kamer, een zaal welhaast!

         Helaas leek de algehele mobilisatie zo’n succesvolle loopbaan als schrijver voor enkele jaren te vertragen. Dankzij de bemoeienissen van de burgemeester werd het schrijfgenie niet in de frontlinies ingezet, maar kreeg hij een functie op de militaire burelen waar men zich bezighield met de logistiek der spoorwegen in het zich voortdurend uitbreidende rijk in oorlogstijd.

         Het lichamelijk welzijn van een groot schrijver in spe was gewaarborgd, bovendien kon hij zich, door middel van het schrijven van transportrapporten toch enigszins uitleven en verder bekwamen op zijn eigen terrein. Maar hij schreef deze rapporten op zo’n beeldende en stilistisch fabelachtige wijze dat hij al spoedig met zijn overste in conflict kwam, die barbaars woest werd van zoveel tot in de details gaande beschrijvingen van al hetgeen door de rijks spoorwegen werd vervoerd.

         ‘Data, cijfers, statistieken willen we!’ tierde de overste en hij verscheurde al het geschrevene voor de ogen van de auteur.

         Deze ondernam vervolgens nog enkele pogingen de overste voor zijn genie te winnen door nieuwe rapporten, die correct, dat wil zeggen uit louter opsommingen waren samengesteld, te voorzien van, vanzelfsprekend op weer stilistisch onnavolgbare wijze geschreven, in- en uitleidingen waarin de staatsideologie

breed uitgemeten en bejubeld werd.

         Toen zelfs dat niet de goedkeuring van de overste kon wegdragen, werd de schrijver niet zozeer door heimwee bevangen als wel door een sterk verlangen naar het aanschouwen van directe menselijke ontroering ten gevolge van het lezen of horen voorlezen van zijn geschriften, zoals zijn grootouders en ouders die hadden getoond bij zijn quasi-nieuwjaarsbrieven en gratieverzoeken.

         Door zijn kantoorwerkzaamheden had hij een inzicht gekregen in de geografische ligging van diverse lagers en depots, in de aard van eindbestemmingspunten en verblijfplaatsen.

         Toen hij de zijns inziens meest geschikte dienstplek had gevonden, diende hij een verzoek tot overplaatsing in.

         De overste lachte voor het eerst hartelijk en zorgde ervoor dat het verzoek werd ingewilligd.

         Waren er voor zijn komst in het eindbestemmingslager al verschillende ruimten voor natuurkundig, antropologisch en biologisch onderzoek, waar mensen naar werden overgebracht nadat ze uit hun slaapbarakken waren gehaald of waren geselecteerd terwijl ze zwijgend kaarsrecht op de appelplaats probeerden te staan, nu was er ook een dienstruimte vrijgemaakt voor taal-stilistisch onderzoek.

         Daar liet de hoogbegaafde schrijver zijn stilistische exercities visueel en auditief los op individuen om, samen met enkele hem toegewezen medewerkers, te trachten de effecten van diverse stijlfiguren in extreme situaties op het emotieve gedrag te testen en in kaart te brengen.

         Basis van elke test was de beschrijving van het hoe en waarom van het ophanden zijnde levenseinde van de proefpersoon. Vragen wilde hij beantwoord zien, veel vragen: welke stijlmiddelen konden angst vergroten, welke verminderen, welke konden geruststellen, maar vooral: welke konden ondanks de uitzichtloze situatie de proefpersoon esthetisch genot verschaffen, welke konden tot zuiver literaire emoties leiden, dus hoe zag de absolute, de soevereine stijl eruit, verheven boven zowel alle dierlijke gevoelens als boven elk door mensen bedacht ideaal? Concreet: wat was de volstrekt literair bevredigende beschrijving van het horen dichtvallen van een zware, metalen deur of van het zien kringelen van rook in de herfstlucht?

         Hoe Anna Appelfeld de formulering van het vonnis dat over haar was geveld emotioneel ervaren heeft?

         Ik heb haar niet gekend, maar betwijfel ten zeerste of ze de tekst met dezelfde conclusie tot zich genomen heeft als degene die zijn bespreking van de uitgave der verzamelde naoorlogse geschriften van de geniale schrijver besluit met: ‘Een onmiskenbare fascist die desondanks voortreffelijk kan schrijven.’

___________________________

Bovenstaande tekst maakt deel uit van de suite ‘Eindeloze wegen, laatste kamers’ die verscheen in Dietsche Warande en Belfort, jaargang 138, 1993 en, licht herzien, in 2019 werd opgenomen in de bundel Aapnek tussen de ladyshaves.

woensdag 22 mei 2024

HETZELFDE STEL EN LALE

Hé, hetzelfde stel eveneens op het voorplat van een boek! Een boek uit 2006. Een boek nog wel van Frans de Haes, van wie ik in 2016 toestemming kreeg om gedichten van zijn vader, Jos de Haes, op Het Moment te plaatsen.

 


Het stel dus van Canaletto’s Il Bacino Di San Marco Visto Dalla Punta Della Giudecca.

 


***

Het boek Ik ben vrij van Lale Gül in huis.

 


Meteen al op de eerste alinea van dit boek, dat opent met een brief aan de lezer, is in taalkundig, stilistisch en logisch opzicht het een en ander aan te merken. Maar doet dat er iets toe voor de reden waarom ik Gül wil lezen? Geen barst.

         Als bijdrage tot het afzeiken van Ronald Plasterk ter verijdeling van een premierschap van de man, had iemand bij de Volkskrant een brief ingezonden met daarin alle scheldwoorden die Jeroen Brouwers in een ‘vloekschrift’ had bedacht voor Ronald Plasterk toen die minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap was en in die hoedanigheid iets had gedaan wat Brouwers niet zinde. Meer dan vijftig schimpwoordvarianten.

         Brouwers zaliger gold en geldt als een groot stilist. Wat heb ik een minachting voor grote stilisten wanneer die met hun taalhoogstandjes in feite ordinair scheldende naarlingen zijn.


vrijdag 3 mei 2024

POUR DIEU

 


Na het volgen van een recente beschieting van criticus Carel Peeters met Bourdieumunitie (HIER op Neerlandistiek), las ik nog eens twee van mijn eigen blogteksten die ik schreef bij en na het als schrijver lezen van beschouwend werk van Bourdieu.

Voor wie eveneens niets beters te doen heeft:

https://huubbeurskens.blogspot.com/2017/11/om-hopeloos-hulpeloos-bij-te-worden-of.html

&

https://huubbeurskens.blogspot.com/2017/11/terug-naar-de-vrijstaat.html